پایان نامه مقاله تحقیق پروژه دانشگاهی

برای شناخت مفهوم مدیریت شهری ,توجه به ترکیب دو واژه مدیریت و شهرلازم است. مدیریت شامل هنر انجام کارها به وسیله دیگران است و می توان آن را فرایند برنامه ریزی, ساماندهی, هدایت و کنترل اعضای سازمان برای دستیابی به اهداف تعریف شده دانست.
اما شهر مفهومی بسیار پیچیده و غامضی دارد. از سویی اشاره به نوعی زندگی و از سوی دیگر اشاره به سبکی از ساخت و ساز و ترکیب محیط های انسان ساخت با محیط های طبیعی است. در تعاریف ارائه شده از شهر , آستانه های جمعیتی, اشتغال غالب, خودگردانی عمومی و چگالی جمعیتی به چشم می خورد. البته بنابر ملاحظات جغرافیایی و اجتماعی, تعاریف متفاوت از این نوع سکونتی به وجود آمده است.
ترکیب مدیریت و شهر نشان دهنده استقرار فرایند برنامه ریزی تا کنترل تمامی ابعاد مرتبط با شهر چه از نظر اجتماعی, اقتصادی, کالبدی و محیطی است. وظیفه ای که با توجه به گستردگی میان سازمان ها و نهادهای مختلفی تقسیم شده است.
در کشور ایران مدیریت شهری که به اداره امور شهری تقلیل یافته است شامل شهرداری,شورای شهر, شهروندان و نهادهای جامعه مدنی است. اما حقیقت این مفهوم نشان از گستره بزرگتری از نهادهای دخیل در اداره شهرها است.

۱-۲-۲ ظهور برنامه ریزی و مدیریت شهری

۱-۱-۲-۲ پدیده ای به نام شهر
ریشه واژه شهر، خشتر می باشد که در دوران باستان به تدریج به خشتهر، تشتهر و نهایتاً شهر گردیده است. منظور از شهر در دوران باستان یک قلمرو حکومتی – قومی بوده است به عبارت بهتر قلمرو وسیعی که تحت حکومت یک خشترپاون (شهربان) بود یک شبه استان بود زیرا داریوش کل سرزمین های زیر سلطه خود را به بیست خشتر تقسیم کرده بود. (پاکزاد، ۱۳۸۴، ص۹۴)البته بین خشتر با استان یک تفاوت ظزیفی وجود دارد که استان در فرهنگ فارسی امروز به معنای یک محدوده بزرگ اداری در تقسیمات کشوری است و نه یک آبادی در ارای ویژگی های غیر ایلی. ولی خشتر براساس اشتراکات قومی و قبیله ای تقسیم بندی می شد. (همان، ص۹۵)
براساس تقسیم بندی گونه شناسی نیازهای شهری، از طرفی نیازهای فیزیولوژیک، تامین محل سکونت، کالاهای اساسی و جز آنها تامین می شوند؛ و از طرف دیگر- و در مرتبه بالاتر- نیازهای مربوط به شناخت از طریق فراهم کردن تسهیلات آموزشی و فرهنگی برآورده می گردند. همه این موارد در عرصه شهر می توانند از جمله اهداف استراتژیک مدیریت شهری محسوب شوند. (صالحی،۱۳۸۲، ص ۶۶)
با وجود این، تامین چنین وضعیت مطلوبی مستلزم تامین شرایط زیر است:

1. یکپارچگی و انسجام نظام مدیریت شهری
2. لزوم وجود دیدگاه های بلند مدت (ثبات در فرایند، برنامه ریزی)
3. وجود نظام جمع آوری اطلاعات و بهینه سازی آمار
4. لزوم وجود تعامل پایدار دستگاه برنامه ریزی و محیط (اعم از شهروندان).

۲-۱-۲-۲ تعاریف مدیریت شهری از دیدگاه متخصصان
تعریف ۱: مدیریت شهری باید برای شهر برنامه ریزی کند، فعالیت های شهر را سازمان دهد، بر فعالیت های انجام شده نظارت کند، حتی برای انجام بهینه امور، انگیزش لازم را در سازمان مدیریت شهری و سایر سازمان ها و شهروندان ایجاد نماید. به نقل از پاول هوس و کنت ایچ بلانچارد: معمولاً مدیریت شهری به عنوان زیر مجموعه ای از حکومت محلی تعریف شده و شهرداری خوانده می شود. همچنین مدیریت شهری به مثابه سیستمی است که دارای ورودی ها و خروجی های مشخصی باشد. (دانشنامه رشد)
تعریف ۲: استرن (steren) در سال ۱۹۹۳ طی مقاله ای در نشریه شهرها (Cities) بیان می کند که اصول کلی برای فهم مدیریت شهری وجود ندارد و مفهوم اصلی این واژه بسیار گیج کننده است. مدیریت شهری با توجه به سلیقه ها، ادارک افراد و همچنین اقتضای سیاسی – اجتماعی زمان های مختلف معانی متفاوت داشته است. چنانچه ما در زمان کنونی نیز این اختلاف معانی و مفهوم را کاملا شاهد هستیم. (UMIC)
تعریف ۳:  مدیریت شهری عبارت است از اداره امور شهر به منظور ارتقاء مدیریت پایدار مناطق شهری در سطح محلی با درنظر داشتن، و تبعیت از اهداف سیاست های ملی، اقتصادی و اجتماعی کشور است. (UMIC)
تعریف ۴: مدیریت شهری عبارت است از یک سازمان گسترده، متشکل از عناصر و اجزاء رسمی و غیررسمی موثر و ذیربط در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی حیات شهری با هدف اداره، کنترل و هدایت توسعه همه جانبه و پایدار شهر مربوطه است. (UMIC)
تعریف ۵: تعریف تخصصی دیگری عبارت است از مدیریت شهری به عنوان چارچوب سازمانی توسعه شهر به سیاستها، برنامه ها و طرحها و عملیاتی اطلاق می شود که در پی اطمینان از تطابق رشد جمعیت با دسترسی به زیرساخت های اساسی مسکن و اشتغال هستند. براین اساس، کارآیی مدیریت شهری وابستگی مشخصی به عوامل زمینه ای از قبیل ثبات سیاسی، یکپارچگی اجتماعی و رونق اقتصادی و نیز عوامل دیگری از قبیل مهارت و انگیزه های سیاستمداران و اشخاص استفاده کننده از این سیاستها دارد. تحت این شرایط چارچوب و ویژگیهای سازمانی حکومت و مدیریت شهری به ویژه نقش اجرایی بخش دولتی و عمومی در آن، تاثیر بسیار تعیین کننده ای در موفقیت آن ایفا می کند. (UMIC)
3-1-2-2 تاریخچه مدیریت شهری
تا حدود دهه ۱۹۶۰، معمولاً چنین تصور میشد که شهر و مسایل آن، مثل هر پدیده دیگر، به کمک تعقل و علوم مختلف قابل شناخت و در نتیجه قابل نظارت و هدایت است و فقط میباید از علوم و فنون مختلف در این راه کمک گرفت. اما تجارب و تحولات بعدی، تردیدهای جدی در این نحوه نگرش به شهر و برنامه ریزی برای آن به وجود آورد. اولاً معلوم شد که ماهیت شهرها، بسیار پیچیدهتر از آن است که گمان میرفت، ثانیاً امکانات شناختی و مداخله ما در روند تحولات شهرها بسیار محدود است. ثالثاً میزان و نوع مداخله در ساختار و عملکرد شهرها، امری بسیار حساس است و احتمالاً با عوارض پیشبینی نشده همراه خواهد بود. (مهدی زاده، ۱۳۸۶ ص ۶) الگوهای سنتی- و حتی الگوی ساختاری- که مسیری ثابت را طی می کردند. به چرخه «فرایندگرایی» افتادند و به سوی برنامه ریزی و مدیریت «نظام مند» سوق یافتند. مدیریت علمی با بی اعتنایی به فرایندگرایی، سازمان کار را به وظیفه های تخصصی تقسیم می کرد. (سعید نیا، ۱۳۸۲، ص ۷)
راهکارهای برنامه ریزی شهری در قرن بیستم به طور مستقل به سه واقعه مهم جهانی مربوط میشود.
دهه ۱۸۹۰ تا دهه ۱۹۵۰
از اواخر قرن نوزدهم نا اواسط قرن بیستم، شاهد سرعت در صنعتی شدن، توسعه اقتصادی و رشد نسبتا ملایم جمعیتی و شهری بودهایم. در این دوران تعدادی طرحهای جامع برای بزرگترین شهرهای جهان تهیه گردید.
دهه ۱۹۵۰ تا دهه ۱۹۷۰
دوران افزایش سریع جمعیت و رشد اقتصادی در کشورهای نیمکره شمالی، بازسازی دوران بعد از جنگ در اروپا و آسیا، رهایی از نوع استعمار و پدیدار شدن بلوکهای شرق و غرب بود. در این دوره شاهد اوج طرحهای جامع شهری بودهایم صدها طرح جامع برای شهرهای بزرگ در این زمان تهیه شد.
دهه۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰
از ۱۹۸۰به بعد با آهسته شدن قابل ملاحظه رشد اقتصادی و نیز کاهش رشد جمعیتی روبهرو شدهایم (اگرچه تا این امر بیشتر کشورهای در حال توسعه را شامل نمیشود). بلوکهای شرق و غرب از هم پاشیده شدند، مبادلات اقتصادی، جهانی شده و تغییرات عظیمی در زمینه علمی و فنآوری بوقوع پیوست. همزمان با این رخداد، تحولات عظیمی در زمینه اقتصادی جهانی، فرصتهای اشتغال، روابط اجتماعی و محدوده های شهری صورت گرفته است. امروزه در سراسر دنیا توجه به محیط زیست یکی از نگرانیهای جدی است. (مرادی مسیحی، ۱۳۸۱، ص ۱۲)
طی نیمقرن گذشته سه مکتب عمده فکری به طور بنیادی بر فرایند برنامه ریزی تاثیرگذار بوده است.
مکتب آمریکایی : تحت تاثیر فلسفه لیبرالیسم اقتصادی، طرحها در ایالات متحده آمریکا در واقع نشانگر تصمیمات سرمایه ­گذاری حکومتهای محلی در زمینه تاسیسات زیربنایی میباشند. این طرحها چارچوب وسیعی برای بازار جهت بهینهسازی تصمیمات فردی ارائه میدهند. فرض بر این است که تصمیمات جمعی میتوان بهترین نتایج را برای شهرها به ارمغان آورد. شهرهایی همچون شیکاگو، نیویورک و لس آنجلس به علت وجود فضای بیش
تر نسبت به اروپا به طور وسیعی گسترش یافتهاند. در این شهرها برنامه ریزی شهری کمترین محدودیتها را تحمل مینماید. حکومت محلی مسئولیت اداره شهر را برعهده دارد، اما در موارد بسیاری سازوکارهای قانونی ضروری جهت هماهنگی برنامههای شهرداریهای گوناگون واقع در یک مجموعه شهری و یا منطقهای را دارا نمیباشند. در کانادا سیستم برنامه ریزی بیشتر شبیه مکتب اروپایی است تا مکتب امریکایی. (مرادی مسیحی، ۱۳۸۱، ص ۱۴)
مکتب اروپای غربی: اگر کشورهای بریتانیا، فرانسه، آلمان، هلند، ایتالیا و اسکاتلند دارای رویکردهای متفاوت نسبت به برنامه ریزی شهریاند، اما دارای خصوصیات مشترکی نیز میباشند. از آغاز قرن حاضر، این کشورها که خواهان تابع ساختن برنامه ریزی شهری به هدایت جمعی از سوی نهادهای عمومی و در چارچوب توسعه اقتصادی لیبرال میباشند. در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، زمانی که مطالعات مهم برنامه ریزی در لندن، پاریس، منطقه رور در آلمان و راندشتاد در هلند در دست انجام بود، برنامه ریزی استراتژیک وسیعا در بخش عمومی مورد استفاده قرار گرفت. متاسفانه، در بریتانیا و تا حدی در برخی کشورهای دیگر، به دنبال عمیقتر شدن رکورد اقتصادی و تحکیم دیدگاه های پراگماتیسم و جستوجو برای راهحلهای کوتاهمدت، برنامه ریزی استراتژیک در بخش عمومی شتاب خود را از دست داد، و از مرکز توجه به دور افتاد. در این زمینه تنها استثناهایی را میتوان یاد کرد، از جمله در فرانسه و هلند که سیستم های برنامه ریزی استراتژیک موثری در سطوح ملی و منطقهای بکارگرفته شدند. در آلمان نیز به دنبال معرفی قانون برنامه ریزی زمین بین سالهای ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۲ برنامه ریزی استراتژیک مورد توجه قرار گرفت. اگرچه مشخصا عنوان برنامه ریزی استراتژیک مطرح نشد اما از همان اصول و مقررات برخوردار بود.
مکتب کشورهای اروپای شرقی و شوروی: تا زمان از همپاشی اخیر نظام سیاسی کمونیسم در کشورهای بلوک شرق مکتب فکری متجانسی در شوروی اروپای شرقی و برخی شکورهای آسیایی به کار گرفته میشده است. هدف ادغام توسعه اقتصادی، نیازهای اجتماعی و الگوهای فضایی رشد شهری بوده است. بدون در نظر داشتن پویایی بخش خصوصی، نیروهای بازار آزاد و یا تغییر در مطالبات اجتماعی این سیستم تا حدی توانست در سالهای اولیه بازسازی بعد از جنگ جهانی دوم در شهرها با رشد سریع شهرنشینی، نتایج رضایتبخشی ارائه دهد. طرح بازسازی ورشو، بعد از نابودی کامل این شهر در دوران جنگ جهانی دوم یکی از مثالهای موفق این شیوه برنامه ریزی میباشد. (همان، ص ۱۵)
عدم موفقیت بسیاری از طرحهای جامع تا حدودی موجب اجتناب از برنامه ریزی شهری در سالهای ۱۹۸۰ گردید. بعضی طرحها عمدتا به خاطر وجود شکاف بین طرح مستند و تمایل به اقدامات موثر بر واقعیات پویای شهری، به عنوان “رویاهای کاغذی” برجای ماندند. بخش دیگر از این طرحها بعضا تحقق یافتند و در موارد نادری، که اراده سیاسی همچنان پایدار بود اهداف آن در بلندمدت (۲۰ تا ۲۵ سال) به اجرا درآمدند. طرح جامع پاول دولووریه برای منطقه پاریس در سال ۱۹۶۵، یکی از این موارد است. مثال دیگر طرح وان ترا برای شهر روتردام میباشد. (همان، ص ۱۴) در نتیجه این تحولات و تغییر دیدگاه ها نسبت به برنامه ریزی جامع و عقلانی، الگوی جدیدی از برنامه ریزی در دهه ۱۹۶۰ در انگلستان و آمریکا رواج پیدا کرد، که معمولاً به نام برنامه ریزی سیستمی یا برنامه ریزی راهبردی (استراتژیک) معروف شده است. اما از دهه ۱۹۸۰، به دنبال ظهور تحولات جدید سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در غرب، الگوی برنامه ریزی راهبردی نیز، در معرض انتقاد و اصلاح قرار گرفته و نظریهها و دیدگاه های جدیدی در جهت تکمیل برنامه ریزی شهری و روش های عملی و اجرایی آن به ظهور رسیده است، از جمله میتوان به نظریههای برنامه ریزی دموکراتیک، برنامه ریزی فرایندی، برنامه ریزی مشارکتی، برنامه ریزی حمایتی و برنامه ریزی خرد خرد اشاره کرد. (مهدی زاده، ۱۳۸۶ ص ۶)
۴-۱-۲-۲ فرایند برنامه ریزی و مدیریت شهری
در اکثر کشورها، برای پاسخگویی به مشکلات موجود و یا جدید، عرصه های گوناگونی از برنامه ریزی شکل گرفته است. به عنوان مثال بحران بزرگ ۱۹۲۹ موجب پدیدار شدن برنامه ریزی اشتغال مبتنی بر تحلیلهای کلان کینزی گردید. بلافاصله بعد از جنگ جهانی دوم برنامه ریزی اقتصادی توجه خود را به بهبود ساختار اقتصادی کشورها و دستیابی به تعادل در پرداختها معطوف نمود. دز سالهای اخیر شاهد ظهور برنامه ریزی در راستای حمایت از محیط زیست و برنامه ریزی اجتماعی در راستای توسعه انسانی بودهایم. افزون بر این، برنامه ریزی سازمانی جهت مدیریت شرکتهای بزرگ و پیچیده به ویژه در مدیریت سازمانهای بخش دولتی در همین سالها رواج یافته است. در اینجا ضروری است تا چهار عرصه برنامه ریزی شامل اقتصادی-مالی، کالبدی-زیست محیطی، اجتماعی-فرهنگی و سازمانی. برای هر یک از این عرصه ها، نظریات و راهکارهای گوناگونی ارائه شده، اما در واقع تمام آنها در ارتباط متقابل با یکدیگر بوده و بر یکدیگر تاثیر میگذارد. (مرادی مسیحی، ۱۳۸۱، ص ۲۴)
به منظور انجام برنامه ریزی موثر و کارآ عامل دیگری نیز لازم به معرفی است. در اینجا سه سطح عمده مطرح میشود. ملی-ایالتی، منطقهای-کلانشهری و محلی-شهری- محلهای. این امر بعد تازهای به مسئله هماهنگی در برنامه ریزی که در عرصه های گوناگون و در سطح مختلف حکومتی مطرح است، میافزاید. (همان، ص ۲۵)
در یک سیستم برنامهریز کارآمد و منسجم هر دو نوع ارتباط متقابل بین عرصه های گوناگون و سطوح مختلف میبایست
مورد توجه قرار گیرد. بنابراین میتوان به آسانی دریافت که برنامه ریزی شهری و منطقهای ابعاد و اهداف چندگانهای دارند و نمیتوان صرفا به صورت برنامه ریزی اقتصادی، اجتماعی و یا کالبدی آنها را دستهبندی نمود، و شاید شامل تمامی موارد فوق شود. (همان، ص ۲۶)
استفاده از برنامه ریزی استراتژیک برای شهرها و مناطق شامل تبیین راهبردهایی بر اساس عملکرد، دستیابی به وفاق نظر و کاربرد طیفی از ساز و کارهای اجرایی به جای ابزار سنتی کنترل کاربری زمین میشود. امروزه برنامهریزان نه تنها میباید سیاستها و سازوکارهایی برای کنترل فراهم سازند بلکه باید سود و زیان طرحها را تعیین نموده و به طور فعالانه در اجرا مشارکت نمایند. (همان، ص ۲۸)
نمودار ۷-۲ فرایند برنامه ریزی شهرها و مناطق
مهمترین هدف مدیریت شهری را می توان در ارتقای شرایط کار و زندگی جمعیت ساکن در قالب اقشار و گروه های مختلف اجتماعی و اقتصادی و حفاظت از حقوق شهروندان، تشویق به توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار و حفاظت از محیط کالبدی دانست.
به نظر لوئیس مام فورد شهرهای گسترش یافته امروزی با شهرهای گذشته تفاوت بسیاری دارند؛ در شهرهای امروزی به طور عمده تولید بی هدف، گسترش بدون حد و مرز، به شهر شخصیتی به مثابه یک کارخانه، یک راه آهن و یک زاغه داده است. در این گذر است که باید بر این نکته تأکید کرد که شهرنشینی و مدیریت شهری باید با رشد معیارها و رفاه اجتماعی توام باشد. پراساد میسرا معتقد است که شهرهای بزرگ در کشورهای در حال توسعه به مراکز تجمع کارفرمایان اقتصادی تبدیل شده است. در فاصله بین این شهرها، شهرهای کوچک و متوسطی قرار دارند که کیفیت زندگی در آن ها بهتر از روستاها نیست. (شیعه، ۱۳۸۲، ص۱)
تعریف شهر در اندازه جمعیت یا تراکم یا وابستگی به محیط ساخته شده، کافی نیست. بخش انسانی شهرها،جوهره این تعریف است. خیابان های شهر یک مرحله از نمایش این زندگی است که از صحنه خارج شده است. شهرها به طور باری به هر جهت رشد یافته اند، ارتباط خود را رفته رفته با گذشته خود از دست می دهند. مشکلات زندگی شهری، فرصتی در جهت بروز ارزش های انسانی باقی نمی گذارد و شهرها، فضایی برای کار و خواب و بدون انسجام اجتماعی گردیده اند. (شیعه، ۱۳۸۲، ص۱)
هر برنامه عمرانی و هر اقدامی که به گسترش کالبدی یا رفاه شهری می انجامد، باید به نحوی عمیق مورد توجه قرار گیرد، تا در این رهگذر جایگاه انسان و ارزش های انسانی را ارج نهاده و مرتبت دهد. منظور آن است که مدیریت شهری تشخیص دهد که چه چیزهایی برای سلامت زندگی در شهرها لازم و چه چیزهایی مضر است. از جمله مهم ترین اتفاقاتی که به گسترش شهرنشینی و رشد شهری انجامید، بروز انقلاب صنعتی بود. در اثر تحولات ناشی از اتفاقات صنعتی، شهرهای متأثر از آن به یکباره رو به گسترش نهادند و با مشکلاتی همچون کمبود زمین و بالا بودن قیمت آن، زاغه نشینی، فاضلاب و مسایل بهداشتی، تراکم جمعیت و ساختمان، آلودگی های محیطی و بسیاری مانند آن ها روبرو بودند. قرن نوزدهم اروپا و به ویژه مهمترین خاستگاه های انقلاب صنعتی یعنی کشورهای بریتانیا، آلمان و فرانسه با شهرهایی دارای این مشکلات مواجه بودند. شهرنشینی ناشی از انقلاب صنعتی، به افزایش و رشد آگاهی ها و جستجوی آنچه که به بی سامانی شهری انجامیده بو د، کمک کرد. تلاش آن بود که راه حل های جدید
برای حل مشکلات شهرها، توزیع جمعیت و ساختن الگوی قابل قبولی از سکونتگاه های انسانی ارائه گردد. ساختن خانه های مناسب، آموزش عمومی، احداث صحیح راه ها از جمله این تلاش ها بود. باید اقداماتی صورت می گرفت تا وضع شهرها از نظر فرتوت شدن و تخریب محیط فضایی رهایی یا بد و ارزش های والایی که در بافت های قدیم شهری متجلی بود، بیش از پیش در معرض تهدید قرار نگیرد. (همان، ص۲)
۵-۱-۲-۲ ویژگی ها و مولفه های برنامه ریزی شهری
برنامه ریزی یک فعالیت عام انسان است، ولی برنامه ریزی شهری دارای ویژگیهایی است که امکانات و محدودیتهای آن را تعیین میکند و نحوه استفاده درست از آن را نشان میدهد. به نظر برخی از نظریهپردازان، اهم این ویژگیها عبارتاند از:

1. 1. برنامه ریزی شهری در درجه اول با موضوعات عمومی سروکار دارد که به منافع مختلف گروه های اجتماعی مربوط میشود.

1. فعالیتی سنجیده و آگاهانه است که به اشخاص کارآزموده به عنوان برنامهریز احتیاج دارد.
2. اهداف کلان و خرد و همان زور وسایل دستیابی به آنها، معمولاً در برنامه ریزی شهری بسیار نامعین و غیرقطعی است.
3. برنامهریزان به ندرت تصمیم میگیرند، آنان گزینههای مهم و توصیهها را برای اخذ تصمیم مسئولان فراهم میسازند.